Han Balvert zweeg tot het laatst over zijn slachtoffers

Moordrecht - Hoeveel slachtoffers maakte Han Balvert in de nadagen van de Tweede Wereldoorlog in Midden-Holland? Die vraag zal voor altijd onbeantwoord blijven. Met het overlijden van de Moordrechtse oorlogsmisdadiger in 2000 ging ook de waarheid het graf in.

Door Erik van Leeuwen

Hij is waarschijnlijk de laatste journalist die Han Balvert, ook wel Han de Balvert genoemd, voor zijn dood heeft gesproken. Douwe-Anne Verbrugge schreef eind jaren negentig een verhaal over de Moordrechtse boerenzoon, die als beul van de Duitse Sicherheitsdienst (SD) dood en verderf in de omgeving zaaide. "Toen ik met het verhaal begon, wist ik niet eens of hij nog leefde", zegt Verbrugge, destijds werkzaam voor weekblad Het Kanaal, dat ook de Moordrechtse Koerier uitgaf. "De Goudsche Courant had Balvert een paar jaar daarvoor gesproken."
"Ik wist dat hij in Oberhausen woonde. Heel moeilijk om zijn telefoonnummer en adres te achterhalen was het niet. Googelen was er toen nog niet bij. Ik herinner me dat ik het vreemd vond dat hij met naam en toenaam in het telefoonboek van Oberhausen stond. Dat bevestigt het beeld dat van hem werd geschetst; dat hij geen spijt heeft van wat hij heeft gedaan. Ik heb de telefoon gepakt en hem gebeld."

Verbrugge kreeg Balvert meteen aan de lijn. "Hij bevestigde dat hij Han Balvert was en vroeger in Moordrecht had gewoond. Hij antwoordde in een mengelmoesje van Nederlands en Duits."
"Ik vond het best spannend, weet ik nog. Ik was gewend te schrijven over de nationale boomfeestdag, een verkeersomleiding of de Moordrechtse gemeenteraad. Natuurlijk kende ik de verhalen van de oorlog, maar nu kwam die oorlog wel erg dichtbij."
Het gesprek kreeg een bizarre wending toen Verbrugge Balvert vroeg naar zijn daden in de oorlog. "Hij ontkende niet dat hij in Rusland had gevochten en ook niet dat hij bij de SD in Gouda had gezeten. Toen ik specifiek vroeg of hij wat wist van de moorden waarover in de regio werd gesproken, bleef het stil. Eerst zette hij de radio hard, daarna hoorde ik alleen zijn adem. Heel vreemd en een beetje luguber ook. Ik had de indruk dat hij het wel interessant vond, want hij had ook de hoorn op de haak kunnen gooien."
De bejaarde Balvert ontkende noch bevestigde zijn misdaden. Dat was geen verrassing; een paar jaren daarvoor had hij aan een journalist van de Goudsche Courant de moorden ontkend. "Oorlog ist scheisse", had hij toen gezegd.

Zes moorden
Lang is gedacht dat Balvert, die in oktober 2000 op 84-jarige leeftijd in Oberhausen overleed en tot zijn pensioen vrachtwagenchauffeur was, zes moorden op zijn geweten had. Historicus Jan Kompagnie, die als hoofd van de nationale archiefdienst toegang had tot alle dossiers met betrekking tot Balvert, komt in zijn boek De Schrik van Gouda tot de conclusie dat maar twee moorden bewezen konden worden. Die op de achttienjarige Frits Stolk en op de uit Moordrecht afkomstige Andries van Wijnbergen, die van Joodse komaf was.
Zeker is echter ook dat Balvert zeer nauw was betrokken bij de executie van vier andere mensen: Rokus Vonk, de burgemeester van Bodegraven, garagehouder Bertus van Hoevelaken uit Ouderkerk aan den IJssel, de Waddinxveense verzetsstrijder Toon Pille en journalist Edie van Reenen. Volgens Kompagnie, die zelf een paar jaar geleden overleed, was het niet Balvert, maar zijn baas bij de SD, Ubersturmfu¨hrer Heinrich Rennen, die die executies verrichtte.
Rennen, inmiddels ook niet meer in leven, heeft de beschuldigingen altijd van de hand gewezen. Tegenover het op feiten gebaseerde boek De Schrik van Gouda staat het vermoeden van oudere inwoners van de regio. Volgens die groep zou Balvert 'best wel eens' verantwoordelijk kunnen zijn geweest voor meer moorden. Er wordt zelfs gesproken over achttien slachtoffers die in verband worden gebracht met het schrikbewind dat Balvert namens de Sicherheitsdienst in Gouda en omgeving voerde. Diverse geschiedkundigen zeggen hierover dat de 'mythe' van Han Balvert steeds groter is geworden. En aangezien Balvert zelf nooit openheid heeft willen geven, staat achter veel zaken nog een vraagteken.

Motor
Oudere inwoners van Moordrecht kunnen zich nog de motor herinneren waarop Balvert zich destijds verplaatste. "Als hij eraan kwam moesten we van onze moeder snel de straat af", zegt een Moordrechtse senior die op de Oostringdijk woonde. Balvert was zelf een boerenzoon en woonde bij zijn ouders in de laatste boerderij richting Gouda.
Die boerderij heeft inmiddels plaatsgemaakt voor woningbouw, de Goudse nieuwbouwwijk Westergouwe. Kompagne schrijft in De Schrik van Gouda ook over de jonge jaren van Balvert. Hij zou een beetje apart zijn geweest, een eenling zonder vrienden, die bepaald niet uitblonk op de lagere school. Klasgenoten zouden bang voor hem zijn geweest, hij maakte een bal liever kapot dan dat hij ermee speelde.
De rooms-katholieke Balvert 'bekeerde' zich nadat Nederland door de nazi's was bezet, tot het nationaal-socialisme. Hij vocht in de Wehrmacht, tijdens operatie Barbarossa, waarbij Hitler hoopte het Russische Rijk en het bolsjewisme te onderwerpen. Ook was hij gelegerd in Griekenland.
Het is onbekend of Balvert aan de gevechtshandelingen heeft meegedaan: ook in het Duitse leger was hij vrachtwagenchauffeur. Na zijn terugkeer uit Rusland ontpopte hij zich onder de vleugels van de wrede Heinrich Rennen in een paar maanden tijd tot de schrik van Midden-Holland.
Hij werd berucht en zorgde voor angst onder de bevolking. Hij werd daarmee ook doelwit van het verzet. In Ouderkerk probeerden verzetsmensen hem van het leven te beroven. De aanslag mislukte, maar de twee verzetsmannen, die de aanslag beraamden, kregen op 10 mei 1945, een paar dagen nadat de Geallieerden Nederland van de Duitse bezetter hadden bevrijd, de opdracht de naar Schalkhaar gevluchte Balvert op te pakken en naar Gouda te brengen.